Mecenas Łukasz Berndt z kancelarii prawnej mec. Lecha Obary wyjaśnia, czym są dobra osobiste, jakie środki ich ochrony przewidują przepisy prawa cywilnego oraz jakie są terminy przedawnienia roszczeń o ochronę dóbr osobistych.
Najogólniej mówiąc dobra osobiste to dobra niemajątkowe, które przysługują każdej osobie (fizycznej oraz prawnej) i są związane z ich indywidualnym istnieniem. Dobrom tym prawo cywilne przyznaje ochronę niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach prawa. Ani kodeks cywilny, ani inne przepisy nie wprowadzają definicji legalnej dóbr osobistych. Art. 23 k.c. wskazuje przykłady dóbr osobistych: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Jest to katalog otwarty – ciągle rozbudowywany przez naukę i orzecznictwo sądowe.
Czego możemy domagać się przed sądem, gdy ktoś naruszy nasze dobra osobiste?
Przepisy kodeksu cywilnego przewidują następujące rodzaje powództw:
- powództwo o zaniechanie, tj. zaprzestanie naruszeń;
- powództwo o dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia;
- powództwo o zadośćuczynienie;
- powództwo o zobowiązanie do zapłaty określonej kwoty na wskazany cel społeczny.
Należy również wskazać, że jeżeli naruszenie spowodowało również szkodę majątkową u pokrzywdzonego, to może on domagać się jej naprawienia na zasadach ogólnych – korzystając z przepisów kodeksu cywilnego dotyczących naprawienia szkody.
Czy przed procesem trzeba wyczerpać jakąś drogę przedsądową? Czy trzeba wysyłać jakieś wezwania?
Wystosowywanie wezwań do zaprzestania naruszania dóbr osobistych czy usunięcia skutków naruszenia nie jest obligatoryjne. Zawsze jednak warto skorzystać z tej możliwości, chociażby dla celów dowodowych. Może się również okazać, że samo wezwanie załatwi sprawę i spowoduje, że nasze roszczenia zostaną zaspokojone. Należy też pamiętać, że przepisy kodeksu postępowania cywilnego nakładają na stronę powodową wymóg poinformowania w pozwie o tym, czy przed jego wniesieniem strony podjęły próbę pozasądowego rozwiązania sporu. Jeśli takiej próby nie podjęto, to należy wyjaśnić przyczyny jej niepodjęcia.
Jakie są przesłanki wyłączenia bezprawności dóbr osobistych?
Należy wspomnieć, że w sprawach dotyczących naruszenia dóbr osobistych mamy do czynienia z domniemaniem bezprawności. Oznacza to, że to na stronie pozwanej ciąży obowiązek wykazania, że konkretne naruszenie nie było bezprawne – zgodnie z ogólną zasadą ciężaru dowodu (art. 6 k.c.). Podstawowe przesłanki wyłączenia bezprawności naruszenia dóbr osobistych to zgoda pokrzywdzonego, działanie w ramach obowiązującego porządku prawnego, wykonywanie prawa podmiotowego, czy też obrona interesu zasługującego na ochronę. W praktyce, np. gdy osobą pokrzywdzoną jest osoba publiczna, częstokroć mamy do czynienia z kolizją interesów – z jednej strony mamy do czynienia z prawem do prywatności pokrzywdzonego, a z drugiej strony interesem społecznym w ujawnieniu konkretnych informacji, które mogą naruszać dobra osobiste. Dodatkowo, w orzecznictwie zwraca się uwagę na zasadę tzw. „grubszej skóry” osób publicznych, zgodnie z którą takie osoby muszą wykazywać się większą odpornością na krytykę, szczególnie gdy sporna publikacja dotyczy wykonywanej przez nich funkcji, czy pełnionego stanowiska. Należy jednak pamiętać, że publikowanie informacji nieprawdziwych nigdy nie pozostaje w interesie społecznym. Niemniej, kwestie związane z bezprawnością naruszenia dóbr osobistych należy zawsze analizować na gruncie okoliczności konkretnej sprawy.
Jak przygotować się do procesu i ile to kosztuje?
Podstawową kwestią, o którą powinniśmy zadbać przygotowując się do złożenia pozwu, to odpowiednie zabezpieczenie dowodów świadczących o dokonanym naruszeniu. To na stronie powodowej spoczywa obowiązek wykazania faktu naruszenia oraz wszelkich istotnych okoliczności sprawy – zgodnie ze wspomnianą wyżej zasadą ciężaru dowodu.
Opłata od pozwu w przypadku roszczeń niemajątkowych (powództwo o zaniechanie, czy o dopełnienie czynności niezbędnych do usunięcia skutków naruszenia, jak np. opublikowanie oświadczenia o określonej treści) wynosi 600 zł. Jeżeli chodzi zaś o roszczenia majątkowe (powództwo o zadośćuczynienie lub zapłatę określonej kwoty na wskazany cel społeczny), to w takim przypadku obowiązuje nas opłata o wysokości określonej w art. 13 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, zależnej od wartości przedmiotu sporu:
1) do 500 zł –30 zł;
2) ponad 500 zł do 1500 zł – 100 zł;
3) ponad 1500 zł do 4000 zł – 200 zł;
4) ponad 4000 zł do 7500 zł – 400 zł;
5) ponad 7500 zł do 10 000 zł – 500 zł;
6) ponad 10 000 zł do 15 000 zł – 750 zł;
7) ponad 15 000 zł do 20 000 zł – 1000 zł.
Jeżeli wartość przedmiotu sporu przekracza kwotę 20 000 zł, to opłata stanowi 5 proc. od wartości przedmiotu sporu z zaokrągleniem w górę do pełnego złotego.
Opłata od roszczenia majątkowego obowiązuje również, gdy domagamy się zapłaty określonej kwoty na wskazany cel społeczny. Jeżeli strona powodowa nie może pokryć opłaty od pozwu z uwagi na sytuację rodzinną lub majątkową, to zawsze można wnosić o zwolnienie z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych w tym zakresie.
Czy możemy wnieść powództwo cywilne o ochronę dóbr osobistych, gdy nie znamy danych osobowych osoby, która dopuściła się naruszenia?
Aktualnie prawo nie przewiduje takiej możliwości, a powód ma obowiązek oznaczenia w pozwie osoby pozwanej. Ministerstwo Sprawiedliwości pracuje obecnie nad projektem ustawy o ochronie wolności słowa, która m.in. zakłada wprowadzenie instytucji tzw. „pozwu ślepego”.
Ma to umożliwić składanie pozwów w sprawach o ochronę dóbr osobistych w sytuacjach, gdy nie znamy danych osoby, która naruszyła nasze dobra osobiste. Dotyczy to w szczególności przypadków naruszenia dóbr osobistych w Internecie. Pozorna anonimowość stanowi obecnie znaczne utrudnienie w dochodzeniu roszczeń z tego tytułu na drodze postępowania cywilnego. Jeśli stosowne przepisy zostaną wprowadzone w życie, to w takim pozwie będzie trzeba wskazać jedynie adres URL witryny internetowej, na której opublikowano obraźliwy wpis, login lub nick użytkownika oraz datę opublikowania takiego wpisu.
Jakie są terminy przedawnienia roszczeń o ochronę dóbr osobistych?
Jak już wskazano wyżej, osobie, której dobra osobiste zostały naruszone, przysługują dwa rodzaje roszczeń: roszczenia niemajątkowe oraz roszczenia majątkowe. Roszczenia niemajątkowe nie ulegają przedawnieniu, w związku z czym można domagać się zaprzestania dalszych naruszeń lub opublikowania oświadczenia o określonej nawet po upływie kilku lat od naruszenia. Jeśli chodzi zaś o roszczenia majątkowe, to zastosowanie w tym przypadku znajdują przepisy dotyczące odpowiedzialności za czyny niedozwolone. Roszczenia te przedawniają się z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.
