Umowa darowizny

 

R.pr. Alicja Przewłocka z kancelarii prawnej mec. Lecha Obary wyjaśnia kilka podstawowych zagadnień i terminów odnośnie umowy darowizny.

Umowa darowizny jest spotykana powszechnie w codziennym obrocie. Większość z nas miało lub będzie mieć do czynienia z taką lub inną darowizną. Jaki zatem charakter ma ta umowa i co może być jej przedmiotem?

Odp.: Umowa darowizny ma charakter nieodpłatny, nieekwiwalentny, jednostronnie zobowiązujący. Celem darowizny jest dokonanie nieodpłatnego przysporzenia na rzecz obdarowanego kosztem majątku darczyńcy. Przyczyną zawarcia jest zazwyczaj chęć wyświadczenia drugiej osobie dobrodziejstwa, własne zadowolenie z uczynionej przyjemności, chęć pomocy osobie w potrzebie, czy inne pobudki altruistyczne. Wobec tego darowizna może polegać zarówno na przesunięciach do majątku obdarowanego określonych przedmiotów majątkowych, jak i na innych postaciach dyspozycji majątkowych darczyńcy prowadzących do zmniejszenia jego majątku, a po stronie majątku obdarowanego – do zwiększenia aktywów lub zmniejszenia pasywów. Darowiznę może stanowić nieodpłatne przeniesienie własności (nieruchomości, mieszkania, samochodu, obrazu itp.) lub innego prawa zbywalnego (użytkowania wieczystego, spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, prawa na zorganizowanym kompleksie majątkowym tworzącym całość gospodarczą w postaci przedsiębiorstwa – art. 551 – lub gospodarstwa rolnego – art. 553) czy ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego.

Większość osób utożsamia darowiznę z przysłowiowym otrzymaniem od babci pozłacanych łyżeczek, rodzinnej biżuterii, portretu przodka. Czy do takich powszechnych umów darowizny potrzebna jest jej jakaś specjalna forma? I jak się do tego ma darowizna już zdecydowanie bardziej wartościowego składnika majątku jakim jest na przykład mieszkanie?

Odp.: W zależności od tego, kto składa oświadczenie – dla oświadczenia darczyńcy przepisy kodeksu cywilnego wymagają formy aktu notarialnego. Brak zachowania wymaganej formy prowadzi do nieważności umowy. W ujęciu takim dopatruje się motywów wprowadzenia wymogów stosunkowo uciążliwych w porównaniu z innymi formami, a związanych z zachowaniem formy aktu notarialnego, aby darczyńca miał niejako „czas na przemyślenie sprawy”. Dodatkowo udział notariusza ma zapewnić usunięcie niebezpieczeństwa wadliwości w kategoriach prawnych, rozporządzenia darczyńcy. W czym można dopatrywać się zarówno ochrony interesów stron umowy, jak i zabezpieczenia interesów państwa.

Jednocześnie skutek ten (nieważności) osłabia możliwość jej konwalidacji poprzez wykonanie. Oznacza to, że wykonanie nieważnej z uwagi na formę darowizny prowadzi do tego, że staje się ona ważna – niejako wobec faktów dokonanych. Ale też nie każda umowa darowizny wobec jej wykonania może zostać „uzdrowiona”. Nie stanie się tak w przypadku zamiaru darowania nieruchomości – działki gruntu, domu, mieszkania. W takim przypadku zawsze będzie wymagana forma aktu notarialnego.

Jeżeli chodzi zaś o oświadczenie obdarowanego – może być ono złożone już w formie dowolnej, także w sposób dorozumiany. Wynika to z braku potrzeby ochrony jego interesów, skoro otrzymuje on korzyść objętą umową.

Darowizna brzmi bardzo dobrze, mamy bowiem z jednej strony pobudki altruistyczne, z drugiej strony moralny obowiązek wdzięczności obdarowanego. Ale życzeniowe myślenie to jedno, a życie pokazuje, że nie zawsze jest tak dobrze. Czasami darczyńca po dokonaniu darowizny przestaje być potrzebny, obdarowany zaprzestaje zabiegać o jego względy. Co wówczas? Czy darczyńca ma jakiekolwiek możliwości wyjścia z tej sytuacji?

Odp.: Głównym problemem, powstałym na gruncie umów darowizny, z jakim zgłaszają się klienci jest właśnie jej odwołanie. Chodzi o ustalenie przesłanek jej odwołania, terminy i formy.

Przesłanki:

Przesłanki będą różne w zależności od tego, czy nastąpiło już wykonanie umowy darowizny czy też nie. Z umową niewykonaną będziemy mieli do czynienia m.in. w przypadku zawartej już umowy, jednak bez przeniesienia posiadania przedmiotu umowy. Rodzice zawarli z synem umowę darowizny samochodu osobowego, ale jeszcze nie przekazali fizycznie tegoż auta synowi.

W przypadku umowy darowizny niewykonanej – przesłanką do jej odwołania będzie zmiana stanu majątkowego darczyńcy, która zaszła po zawarciu umowy i która powoduje, że wykonanie darowizny spowoduje uszczerbek dla własnego utrzymania darczyńcy w zakresie jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. I tak utrata na przykład wielkiej wartości majątkowej w wyniku nieudanej inwestycji nie będzie jeszcze jako taka uzasadniała odwołania darowizny, jeżeli pozostały majątek darczyńcy wyklucza zaistnienie określonego uszczerbku. Nie jest też przesłanką odwołania pogorszenie stanu majątkowego spowodowane przez sam fakt dokonania darowizny, czyli samo „nierozważne”, z punktu widzenia interesów darczyńcy, zawarcie umowy darowizny.

Jeżeli zaś mowa o darowiźnie już wykonanej, to przesłanką jej odwołania jest dopuszczenie się przez obdarowanego rażącej niewdzięczności względem darczyńcy. Bowiem jednostronny akt szczodrobliwości darczyńcy koreluje z etycznym i pozaustawowym obowiązkiem wdzięczności wobec niego ze strony obdarowanego. Pojęcie rażącej niewdzięczności odnosi się do takiego zachowania obdarowanego, które było skierowane przeciwko darczyńcy świadomie i w nieprzyjaznym zamiarze. Ustalenie niewdzięczności po stronie obdarowanego wymaga szczegółowej i pogłębionej analizy motywów określonych zachowań wobec darczyńcy, m.in. ustalenia, czy nie były one powodowane lub wręcz prowokowane przez darczyńcę, a także jakie jest źródło konfliktu stron. Każdy stan faktyczny musi być rozpatrywany odrębnie. Przy czym dość powszechnie się przyjmuje, że przejawem naruszenia obowiązku wdzięczności jest pozostawienie darczyńcy bez koniecznej pomocy na przykład w razie choroby, niepełnosprawności czy zniedołężenia. Rażąca niewdzięczność może również znajdować wyraz w pomawianiu darczyńcy przez obdarowanego wobec osób trzecich o postępowanie lub właściwości, które godzi w jego dobre imię.

Odwołanie darowizny motywowane wystąpieniem po stronie obdarowanego przejawów rażącej niewdzięczności może nastąpić również w odniesieniu do darowizny dokonanej w celu zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej, czyli umowy zawartej w trybie ustawy z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Do umów tych znajdują bowiem zastosowanie przepisy Kodeksu Cywilnego o darowiźnie, w tym przepisy regulujące przesłanki jej odwołania.

No dobrze, ale w jakiej formie darczyńca może odwołać taką darowiznę, co do której ziściły się przesłanki jej odwołania. I najważniejsze pytanie – w jakim czasie?

Odp.: Jeżeli chodzi o formę odwołania darowizny, to będzie ona taka sama, zarówno jeżeli chodzi o darowiznę już wykonaną, jak również niewykonaną. Odwołujący darowiznę nie może tego dokonać w sposób dowolny. Powinien w tym celu dochować wymogu co do formy – powinien to uczynić w formie pisemnej, jak też wskazać przyczynę odwołania darowizny, która w razie odmowy przeniesienia zwrotnego przedmiotu darowizny będzie badana przez Sąd. Forma pisemna jest w tym celu zastrzeżona dla celów dowodowych. Jej niezachowanie nie powoduje nieważności oświadczenia o odwołaniu darowizny, jednak może później nastręczać problemów dowodowych.

Co do czasu, w jakim możliwe jest odwołanie darowizny już wykonanej (bo z takim zazwyczaj mamy do czynienia) to kodeks cywilny przewiduje termin roczny na wykonanie uprawnienia do odwołania darowizny. Początek terminu wyznacza moment dowiedzenia się przez uprawnionego o podstawach odwołania, tj. o niewdzięczności obdarowanego, a nie moment wystąpienia rażącej niewdzięczności. W przypadku kilku następujących po sobie w różnym czasie przejawów rażącej niewdzięczności, każdy z nich będzie z osobna otwierał termin do odwołania darowizny. Na przykład, gdy obdarowane dzieci znęcają się fizycznie nad zniedołężniałymi rodzicami, od których w darowiźnie otrzymały dom, to każde pobicie będzie otwierało na nowo roczny termin do odwołania darowizny.

Ale czy takie złożenie oświadczenia o odwołaniu darowizny rozwiązuje problem? A co gdy obdarowany nie zgadza się z darczyńcą i uważa, że odwołanie było bezpodstawne. Jak w takim przypadku powinien postąpić darczyńca?

Samo złożenie oświadczenia o odwołaniu darowizny nie przenosi z automatu własności poszczególnych składników majątkowy z obdarowanego z powrotem na darczyńcę. Obdarowany powinien złożyć stosowne oświadczenie woli i wydać przedmiot darowizny. W przypadkach ruchomości wystarczający jest sam zwrot (oświadczenie złożone w sposób dorozumiany). W przypadku nieruchomości potrzebne jest jednak oświadczenie w formie aktu notarialnego – bowiem tylko takie jest podstawą wpisu w księdze wieczystej. Jeśli jednak obdarowany nie złoży oświadczenia przed notariuszem o powrotnym przeniesieniu własności, które to oświadczenie darczyńca przyjmuje, pozostaje droga sądowa.

Pozew o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oznaczonego oświadczenia woli należy skierować do sądu właściwego według miejsca położenia nieruchomości. Trzeba w nim określić przedmiot darowizny – rodzaj, powierzchnię nieruchomości, miejsce jej położenia, księgę wieczystą, która jest dla niej prowadzona, a także wskazać, kiedy umowa darowizny została zawarta, numer umowy i notariusza, przed którym doszło do jej zawarcia. Prawomocny wyrok uwzględniający powództwo zastąpi konkretne oświadczenie woli pozwanego o powrotnym przeniesieniu własności nieruchomości na powodów.

W procesie sąd będzie badał, czy faktycznie doszło do rażącej niewdzięczności ze strony obdarowanego, a w konsekwencji, czy są podstawy do odwołania darowizny i zobowiązania go do powrotnego przeniesienia na nich prawa własności nieruchomości, jak również czy został zachowany termin do skutecznego odwołania darowizny ze względu na rażącą niewdzięczność. To na darczyńcy będzie spoczywał ciężar wykazania, że owa niewdzięczność rzeczywiście miała miejsce. Obdarowany może również przedstawić wszelkie dowody.